Amies dialect
Het Amies dialect werd en wordt gelukkig nog steeds door veel inwoners van Amby gesproken. Lezen en schrijven is lastiger. Hierbij wat meer achtergrond informatie.
Limburgse dialecten
Wie van Limburgse dialecten spreekt, heeft het over een verzameling van dialecten, die elk hun typische kenmerken vertonen. Woordenschat en vooral uitspraak kunnen vaak al bij plaatsen op korte afstand van elkaar afwijken. We hebben het dan wel steeds over kleine verschillen die onderlinge verstaanbaarheid niet in de weg staan. Binnen die bonte waaier van dialecten zijn er wel een aantal “families ”te onderscheiden; groepen dialecten die door bepaalde kenmerken van andere groepen dialecten kunnen worden afgebakend. De grens tussen twee van zulke dialectgebieden worden in de taalkunde een isoglosse genoemd. Met behulp van isoglossen wordt het verspreidingsgebied van een bepaalde klank, een bepaald verschijnsel of een bepaald woord afgegrensd. Deze grenslijnen worden vaak genoemd naar een plaats waar ze langs of doorheen lopen. Zo kennen we in het Limburgse taalgebied bijvoorbeeld de Benrather lijn, de Panninger lijn en de Uerdinger lijn.
De Limburgse dialectgebieden op de bijgevoegde kaart zijn met behulp van dit soort isoglossen ten opzichte Van elkaar afgebakend. Het gaat daarbij dus steeds om één verschijnsel; andere dialectkenmerken van het betreffende gebied kunnen heel goed ook in het aangrenzende gebied aanwezig zijn. De meeste Limburgse taalgrenzen stoppen niet aan de staatsgrens: ze gaan verder in het Rijnland en in de buurtprovincie Belgisch-Limburg. De isoglossen in Limburg lopen allemaal van noord naar zuid. Dat heeft te maken met het feit dat veel verschijnselen die ze afgrenzen vanuit het Rijnland in Limburg terecht zijn gekomen. Met name Keulen heeft daarbij een heel belangrijke rol gespeeld.
Bijgaande beschrijving beperkt zich voor Amiepedia tot het Oost-Limburgs, het gebied waar Amby deel van uit maakt. Dit gebied is op de kaart rood gekleurd. De westelijke grenslijn van dit gebied wordt gevormd door de zogeheten Panninger lijn.
Om aan te geven waar het dialect van Amby verschilt met o.a. het Maastrichts worden hier ook enkele kenmerken van het Centraal-Limburgs vermeld, tot welk gebied het Maastrichts dialect behoort. Hiermee wordt aangegeven dat het Ambys dialect geen “slap aftreksel” is van het Maastrichts, maar tot een ander dialectgebied behoort, met kenmerken die men ook in bijvoorbeeld de kernen Borgharen, Itteren en Heer tegen komt.
Het Oost-Limburgs
De Oost-Limburgse dialecten kenmerken zich door het feit dat zij bij de medeklinkercombinaties sp-, st-,sl-, sm-, sn- en zw- aan het begin van het woord een sj-klank gebruiken: sjpele (spelen), sjtrikke (breien), sjlaope (slapen), sjmeire (smeren), sjnavel (snavel) en zjwart (zwart). In het zuidelijk deel van de Oost-Limburgse dialecten hoort men die sj-klank ook aan het eind van woorden: minsj (mens), vösj (vis), valsj (vals). Een groot deel van de Oost-Limburgse dialecten wordt verder gekenmerkt door de zogenaamde mouillering. Daarbij wordt de medeklinkcombinatie -nd uitgesproken als -nj of -njd. In het Roermonds of Sittards bijvoorbeeld hoort men dus niet wandele maar wanjele en mandj en hóndj in plaats van mand en hond.
Het Centraal-Limburgs
Het Centraal-Limburgs wordt gesproken in de smalle strook langs de Maas en rond Weert in het westen van onze provincie. Het Centraal-Limburgs is zo gekozen omdat dit gebied samen met een groot gedeelte van de Belgische provincie Limburg het centrale deel vormt van het hele Limburgse taalgebied. De Centraal-Limburgse dialecten, bijvoorbeeld het Maastrichts of het Tongers, hebben geen sj-klank in de woorden die beginnen met de medeklinkercombinatie sp-, st-,sl-, sm-, sn- en zw-: speule (spelen), strikke (breien), slaope (slapen), smere (smeren), snavel (snavel) en zwart (zwart), maar wel - net als in meer oostelijk van dit gebied gelegen dialecten - in woorden waar de standaardtaal sch- kent: sjaol (school), sjoen (mooi), sjolk (schort). Uitzondering op deze regel vormen de dialecten van Weert en omgeving: daar gebruikt met de sch- wel. Wat de woordenschat van onze dialecten betreft is kenmerkend dat in en rondom Maastricht etymologisch gezien veel woorden afkomstig zijn uit het Frans, welke taal in deze contreien lang werd gesproken. Denk maar aan voorbeelden als versjèt (van het Franse fourchette).
Bron (bewerkt): Raod van ’t Limburgs, www.limburgsedialecten.nl
Dialectgebruik
Het lezen/schrijven van dialect is voor velen geen al te eenvoudige opgave. Men is immers vanuit het onderwijs de Nederlands-taligheid zeer gewend. Bovendien wordt beduidend minder literatuur in dialect dan in het ABN gepubliceerd, waardoor men minder met het geschreven dialect - en zeker het streek-eigen dialect - in aanraking komt. Dit is vaak ook nog aan de tijd van het jaar gebonden: met name in carnavalstijd verschijnen plaatselijk kolderieke krantjes, aankondigingen en affiches in de eigen taal van dorp of stad. Daarnaast zijn er behoorlijk wat mensen die in het dialect communiceren via sociale media: op programma's als Facebook of WhatsApp zijn daar goede voorbeelden van te vinden. Het eigen dialect wordt her in der ook onder de aandacht gebracht door het organiseren van een zogenaamd "Groet Dictee", bedoeld om het schriftelijk gebruik van de eigen streektaal, voor velen de moedertaal, te bevorderen.
Steunkaartje
De "Raod veur 't Limburgs" (provinciaal orgaan) publiceerde enkele jaren geleden een hulpmiddel voor het schrijven van dialect: het zogenaamde "steuntje": een hulpkaartje waarop enkele belangrijke hulpregeltjes staan vermeld, inclusief klankvoorbeelden, die het schrijven van (het eigen) dialect gemakkelijker kunnen maken. Dit kaartje is voor het "Amies dialect" bewerkt door Rob Plantaz.
Beide afbeeldingen naast deze tekst tonen enkele typische kenmerken van het geschreven Ambysche taalgebruik.
Sjpellingregels Amies
Van de Sjpellingregels Amies is door Rob Plantaz ooit een Powerpoint-presentatie gemaakt. Hieronder staat een aangepaste versie daarvan.
