Een dialectverhaal uit 1882
Het volgende verhaal dateert uit 1882. Het is een mooi, sentimenteel verhaal over een jongetje dat dolblij is met een krekel. Het bijzondere is dat dit verhaal in het Ambys dialect is opgesteld. Dialectverhalen van voor, pak ‘m beet, 1950 zijn erg zeldzaam. Zeker vóór 1900. En dat tussen de enkele dialectteksten uit die tijd een prachtig verhaal naar boven komt geschreven in de Ambyse taal is bijna een wonder te noemen. Grammaticaal rammelt de tekst van alle kanten, dat is ook logisch, de auteur was een pionier op het gebied van schrijven in dialect. Geniet van het verhaal en een tip: indien een woord of zin onbegrijpelijk is lees het dan hardop, dat maakt het makkelijker:
Weei de kriëkele-n-eine gelukkig konne make
Onderstaande tekst is letterlijk overgenomen uit het origineel. Smeets heeft er een grammatica op toegepast zoals hij dacht dat het goed was. In die tijd was het schrijven in dialect onbekend, dus er waren ook geen schrijfregels. Ter ondersteuning schrijft hij erbij: Uitspraakregels voor dit stukje: īē wordt uitgesproken als in pier, dus gerekt; ōē als in boer; ù als in 't Eng. but (maar); è als in 't Fr. avec (met); oi als in 't Fr. loi; ê als in 't Fr. tête. De sh spreke men uit als in het Hoogduitsch de sch in schön
Mene kameraod Kobus gong ins beei ene bekker binne, vuèr e klei bruëtshe te gèlle, dat-ter vuèr de kīēk-ōēt hauw zeen likge.
Dat brueteke wol er aan e klei kind giève, dat nōēts geinen hoonger hauw en dat mèr aot, es et zich amezeerde. E dach, dat zōē schōēn wèkske waal eene kranke mòs verleie.
Intùsshe dat de vrouw um geld mòs trùkgiève, kaom zōēne kleine shtraank eine, van e jaor of ziève de winkel een. He waor èrremeujetig mè proipel gekleid.
‘Medam,’ zach-er aan de vrouw, ‘me moider shik mich vuèr e brōēd....’ De vrouw krêg een mik van twintig cent van e plaank en lag ze 't kind in z'n èrmkes.
Mene kameraod Kobus zaog noow, weei maager en tristig het mènneke waor. E zaog zōē ellendig drōēt, dat-ter en gooi vrach aan de mik hauw. ‘Hùbs-te gein cente?’ vraogde de vrouw van de bekker aan 't keend.
Z'n uigskes woirte bedreuf. ‘Nein, jòffrouw,’ zach-er en heel de mik ferm tiėnge zich aan; ‘mè moider hêt mich gezag, dat z't mùrrege zou koome tegooi maake.’
‘'t Is good, jungske, num 't dan mèr mèt.’ ‘Danke, medam,’ zag 't huipke.
Mene kameraod Kobus hauw ze geld terùk gekriège. Hiè haauw ze wèkske in z'n tesh geshtoike en wol heiversh goin, doow er 't keend met de mik nog achter zich zaog shtoin en e meinde, dat it al wīēd ewëg waor.
‘Wat deits-te dao toch?’ vraogde de vrouw aan 't jungske, doow z'm zaog shtoin. ‘Bès-te neet kontent met dīēne wèk?’
‘Jaowaal, joffrouw!’ zag 't kind. ‘Gaank tan mèr gauw heiversh nao moidere, andersh meint-se das-te op te shtraot hùbs blīēve likge en dan grump-se mèèr.
Et shên dat-tet keend dat neet vershtong. 't Dach ùrreges andersh aan. De vrouw ging vruntelik nao-em toow, gaof-em e klei kletske op z'n wang en vraogde-n-em: ‘Boevuèr geis-te neet en shpootstich?’
‘Huurt ins,’ zag 't keend, ‘wat zinkt tao?’ ‘Ich huur niks zinge,’ zag de vrouw. ‘Neet?’ zag 't mènneke; ‘huurt: Tshrrit! Tshrrit! Tshrrit! Tshriet!!’
Kobus en de vrouw loesterde bièter en ze hoirte niks es e paar krīēkele peeipe, deei dao ùrreges zaote. ‘Is tat e vuègelke,’ vraogde den èrreme shtumpel, ‘of 't brōēd dat zink, es 't gebakke wuèrd, persheeis weei de appele?’
‘Mè nein, leeveke,’ zag hum de vrouw; ‘et zeen krīēkele. Ze zitte-n-onder de shtaof en noow zinge ze, umdat ze de vlam zeen.’ ‘Zeen ze noow bleei, deei erm krīēkelkes?’‘Jao, leeveke,’ zag de vrouw, ‘jao, me keend.’
't Gezich van et jungske woird klaorder. ‘Och, joffrouw,’ zag er, en e dorsh bekaans neet, ‘ich zou zoe gère e krīēkelken hùbbe.’ ‘Wat zos-te doa met-toen?’ vraogde de vrouw; ‘wat wols-te met ene krīēkel aanvange, leeve jong?
Es ich ze dich allemaol kos giève, deei heei in 't hōēs zeen, kos-te ze gêre krīēge.’
‘Och, jòffrouw, gêf mich taan zōē bēēske, ezzugbleef,’ bêde-n-et keend, en 't heel z'n henneke-n-al op. ‘Ze hùbbe mich gezag, dat de krīēkelkes eine gelùkkig make. Moider heuilt altīēd, ochchêrrem, gêf mich toch eint.’
Mene kameraod Kobus kièk de vrouw aan. 't Waor e frish minsh, deei vrouw van de bekker, en ferm pùl. Ze wishde zich-te aogen aaf met-ten tup van hēūre shollik. Es Kobus einen um hauw g'ad, hauw er et ouch gedoin.
‘En woevuèr heuilt teein moider?’ zag mene kameraod Kobus, dê zich neet nīē kos inhauwe. ‘Vuèr moote nog zoevēūl betoale, meister,’ zag 't jungste. ‘Vaader is lang krank gewês, en doow hùbbe ver zōē vēūl op-te pof mooten hoile.
Ooze vaader kaan noow neet vēūl verdeene met wèrreke.’ Kobus buigde zich en pakde 't keend in zenen èrm met 't brōēd debeei en puuende het èrrem shaop. He haw kompasse met hem.
De vrouw van de bèkker waor nao de bèkkereei gegange en hēūre maan voeng veer krīēkele, deei dao leepe. Hiè zat ze in en duueske, en in den déksel maakden-hiè luèkskes met en shpang, dat ze kosten aosseme.
De vrouw goof 't duueske aan het keend, dat bleei heiversh leep. Toow er eweg waor, goove de vrouw van de bèkker en mene kameraod Kobus zich-te haand. ‘Errem shēūpke!’ zachte ze te gelīēk.
De vrouw krêg toow 't book oette winkelbaank, en op 't blaad, wōē 't errem keend z'n moider opshtong, shrêf ze: ‘Betaald!’
Kobus drêijde 't geld, dat-ter beei zich hauw, in e pampirke en verzeukde de vrouw, um et nao deei erm leui te shikke mètte kwetaansie van 't brōēd en e breefke, dat 't keend met de krīēkelkes ins z'n auwersh gelúkkig zouw maake.
Ene bekkershknech brach 't dadelik en e waor dao vuèr et keend. Weei dat kaom, voond et ze moider sinds lang vuèr den īērshte kīēr met e bleei gezich en druueg ouge aan hēūr wèrrek.
E meinde, dat de veer greeis krīēkele dao de rêije van waore, en ich gluif dat-ter gein ongelīēk hauw.
J.R. Smeets, Rz.
De schrijver J.R. Smeets
Deze hoofdonderwijzer heette Joannes Renerus (Jan Reinier) Smeets. Hij werd op 18 december 1852 als boerenzoon geboren in Amby. Zijn vader was landbouwer Renier Smeets (*1811 Amby +1898 Amby) en zijn moeder Anna Maria van Aubel (*1812 Amby +1886 Amby). Hij was de jongste van het katholieke gezin en had één zus die drieënhalf jaar ouder was en daarboven nog vijf broers. Zijn oudste broer was dertien jaar ouder. De boerderij waar hij opgroeide was niet groot, maar ook niet heel klein. Het lag in de pin (huidige Ambyerstraat Noord 162) waar nog vele jaren nakomelingen van de familie Smeets (Smeets, Vandewall, Penners en Gulikers) woonden. In 1871 haalde hij zijn onderwijzersakte, ‘Onderwijzer in de Fransche taal’. Later haalde hij nog drie aktes, ‘hulponderwijzer’, ‘hoogduitsch’ en ‘teekenen’.
Op zijn negentiende verhuist hij naar Zevenbergen (NB) om daar een jaar als hulponderwijzer te gaan werken. Vanaf november 1873 staat hij in Tiel ingeschreven, als hulponderwijzer. Het lijkt erop dat hij bij het hoofd van de school en diens ouders, broer en zus inwoont. In 1875 haalt hij zijn akte ' Landbouwkunde' . In 1877 vertrekt hij als 24-jarige naar Pannerden en in 1878 naar Haaksbergen waar hij als hulponderwijzer aan de lagere school staat. Smeets werd benoemd omdat hij vreemde talen kon onderwijzen. Naast zijn dagtaak op de lagere school gebruikte hij de school van 17 tot 19 uur voor het geven van vreemde talen. In 1879 haalt hij zijn akte ‘wiskunde’ en een jaar later ‘Engelsch’. Dat talen hem liggen is wel duidelijk. Ook mede het feit dat hij aandacht heeft voor dialect. Voor zowel het dialect uit zijn geboorteplaats Amby als dat van de achterhoek waar hij is gaan wonen. In 1882 trouwt hij te Haaksbergen met Anna Eijsink. In 1881 verhuist het kersverse echtpaar naar Gendringen waar hij hoofd van de school wordt. Uiteindelijk blies hij zijn laatste adem uit in 1913 te Gendringen, waar hij 32 jaar hoofd van de school was. Daarnaast gaf hij avondles en lezingen over allerhande onderwerpen die te maken hadden met de landbouw. Daar lag toch zijn hart. Verder was hij lid van het zangkoor, de boerenbond, en hij was redacteur van de Boerenstand, een blad van de Nederlandse Boerenbond, wat geheel tegen de zin van de commissaris van de koning was. Een onderwijzer hoorde niet ook nog eens redacteur te zijn! Eén van zijn grootste verdienste was het initiatief tot het oprichten van zuivelfabriek ‘Hameland’. Kortom een actieve persoon! Iemand waarvoor men nu in Gendringen probeert een standbeeld op te richten vanwege al het goede werk dat hij verrichtte en waarin hij pionierde.
Volapück
Een bijzonderheid waarop we extra aandacht willen richten is dat Smeets de oprichter was van een volapükvereniging. Dit is een verendiging die ervoor ijvert dat iedereen wereldwijd dezelfde taal spreekt en elkaar kan verstaan. Wereldwijd mochten slechts 80 mensen hierin les geven, Smeets was er één van. Helaas was dit geen lang leven beschoren, met de opkomst van het Esperanto ging Volapük ten onder. Toch was hij zijn tijd ver vooruit. Hij vond zelf dat met het mobieler worden van de mens (hij noemt de opkomst van de telegraphie, spoorwegen en de wereldpost) de behoefte aan één universele taal onoverkomelijk was.
De tijd waarin Smeets opgroeide
Zoals beschreven groeide Smeets op in een groot, doorsnee, boerengezin uit Amby. Dat hij als jongste telg de kans kreeg om door te leren tot leraar is echter uitzonderlijk te noemen. Zelden komen we in de 19e eeuw tegen dat iemand het lukt om zich ‘op te werken’. Waarschijnlijk blonk hij op de dorpsschool uit en heeft pastoor of schoolmeester een goed woordje voor hem kunnen doen en een leerplek geregeld. Waardoor hij een prachtige kans kreeg in het leven die veel anderen om hem heen niet hebben gehad: Door kunnen leren en je eigen weg kiezen. Amby was toentertijd nog een echte agrarische gemeente. Als boerenzoon nam je de boerderij over, of je ging werken op de fabrieken van Regout of de Société Céramique. Het lijkt erop dat Smeets zijn kans geroken heeft en ten volle benut heeft.
Wat hij voor Amby betekende
Toen Smeets op jonge leeftijd uit Amby vertrok lag zijn carrière nog voor de boeg. De kinderen in Amby hebben niet genoten van zijn onderwijs noch de boeren hebben avondles van hem gehad. Toch heeft hij met zijn twee verhalen in ’t Ambys dialect (zie ook: De belzje kome!) iets zeer waardevols achter gelaten. We weten dankzij hem meer over de gesproken taal in de 19e eeuw. Er bestaan immers geen geluidopnames in ’t Ambys uit die tijd, dus dat is erg bijzonder te noemen. Daarnaast schrijft hij in één van zijn verhalen over het Belgisch Beleg uit de jaren 1830-1838. Een ooggetuigeverslag van de strijd tussen Nederland en België is historisch gezien erg interessant en zeldzaam. Ook bovenstaand verhaal leert ons wat meer over hoe een bakkerij functioneerde (blijkbaar was het heel normaal om er veel krekels te hebben…) en over de bittere armoede in die jaren. Smeets is de eerste persoon die in het Ambys schreef, puur vanwege liefde voor de taal. Dit maakt dat hij wat ons betreft niet alleen in Gendringen maar ook in Amby een standbeeld verdient.
Zie ook
De_belzje_kome! over een ander dialect verhaal op papier gezet door J.R. Smeets
Bronvermelding:
Bronnen, noten en/of referenties
|